Samsvarsbøyinga er eit logisk system

Med «samsvarsbøying» meiner me at eitt ord blir bøygd i samsvar med eit anna. Det er vanleg i nynorsk og bokmål å bøya adjektiv i samsvar med substantivet dei står til. I nynorsk bøyer me også partisipp som fungerer som adjektiv. 

Tekst: Aud Søyland, språkrettar og ordbokredaktør
Foto: Anna Kirsten Aaland Hellevang

Adjektiv blir altså bøygde i samsvar med substantivet dei står til:

ein stor bil, eit stort land, store bøker

Når me snakkar om samsvarsbøying, tenkjer me særleg på samsvarsbøying av verbforma perfektum partisipp. Partisippet kan nemleg fungera på same måte som eit adjektiv, og då blir det bøygd i samsvar med substantivet det står til:

ein tend lampe, eit tent lys, tende lyspærer

Attributt eller predikativ

Når adjektivet eller partisippet står framfor substantivet, som i eksempla ovanfor, seier me at dei står som eit attributt til substantivet. Men dei kan òg vera predikativ i ei setning. Eit predikativ er eit ord som karakteriserer subjektet i setninga. Verbet i setninga er ei form av vera eller bli/verta:

Predikativet er eit adjektiv (stor):

S             V             P

landet     er           stort

barna      blir         store

Predikativet er eit partisipp (tent):

 S             V             P

alle lys     er           tende
lyset        blir         tent

Inkjekjønnsforma

Korleis går me så fram for å samsvarsbøya partisippa? Inkjekjønnsforma er lett å finna. Det er den forma som står etter «har» når du bøyer verbet:

å dømma, dømmer, dømde/dømte, har dømt

 Når partisippet då står til eit ord i inkjekjønn, brukar du forma du fann etter «har»:

 eit dømt tiltak

tiltaket er dømt til å mislykkast

 Også for sterke verb finn du inkjekjønnsforma etter «har» når du bøyer verbet:

 å skriva, skriv, skreiv, har skrive

 eit skrive vedtak

vedtaket er skrive ned

Partisipp av svake verb

Når det gjeld svake verb, kan du sjå på preteritumsforma for å finna hankjønns-, hokjønns- og fleirtalsforma av partisippet. Hankjønns- og hokjønnsforma finn du ved å ta preteritumsforma minus -e, og fleirtalsforma er identisk med preteritum. Døme:

 å dømma, dømmer, dømde/dømte, har dømt 

                      Attributt                         Predikativ          

hankjønn          ein dømd/dømt person                personen er dømd/dømt

hokjønn           ei dømd/dømt kvinne                   kvinna er dømd/dømt

inkjekjønn       eit dømt tiltak                             tiltaket er dømt

fleirtal            dømde/dømte personar                personane er dømde/dømte

Partisipp av sterke verb

Inkjekjønnsforma av partisippet fann me etter «har» både når det gjeld svake og sterke verb. Men med dei sterke verba må me tenkja litt annleis når me skal finna hankjønns-, hokjønns- og fleirtalsforma. For hankjønn og hokjønn tek me utgangspunkt i inkjekjønnsforma av partisippet og legg til -n. For å finna fleirtalsforma tek me utgangspunkt i inkjekjønnsforma, tek bort -e og legg til ‑ne.

Døme: å lesa, les, las, har lese

                     Attributt                   Predikativ          

hankjønn            ein lesen tekst                   teksten er lesen

hokjønn              ei lesen bok                       boka er lesen

inkjekjønn          eit lese brev                       brevet er lese

fleirtal                lesne tekstar                    tekstane er lesne

Jamfør med adjektivsbøying

Når me skal samsvarsbøya partisipp av sterke verb, kan det vera ei hjelp å sjå korleis me samsvarsbøyer adjektiv som endar på -en:

                           Partisipp av sterke verb                              Adjektiv på -en
                      Attributt               Predikativ                   Attributt           Predikativ

hankjønn     ein lesen tekst     teksten er lesen       ein open port    porten er open

hokjønn       ei lesen bok         boka er lesen           ei open dør         døra er open

inkjekjønn   eit lese hefte      heftet er lese           eit ope hus          huset er ope

fleirtal        lesne bøker        bøkene er lesne       opne dører        dørene er opne

Den einaste skilnaden er at adjektivet kan få endinga -ent i inkjekjønn: eit opent hus. Det kan ikkje partisippet.

Droppa samsvarsbøying?

Det er lov å droppa samsvarsbøying av partisipp av svake verb når partisippet står predikativt, men ikkje når det står attributivt. Når du droppar samsvarsbøying, brukar du inkjekjønnsforma av partisippet i alle tider. Du kan altså skriva at «pakken er sendt», men må likevel skriva «ein send pakke». Slik blir bøyinga, om du vel å la vera å bøya partisipp av svake verb:

                    Attributt                    Predikativ          

hankjønn            ein send pakke                 pakken er sendt

hokjønn              ei send eske                     eska er sendt

inkjekjønn          eit sendt brev                  brevet er sendt

fleirtal               sende pakkar                   pakkane er sendt

Mange droppar samsvarsbøying av partisippet når det står i predikativ stilling, sikkert fordi det samsvarar med talemålet deira. Men problemet er å vera konsekvent. Mange brukar samsvarsbøying i ei setning og droppar det i neste. Vel du å droppa samsvarsbøyinga i predikativ stilling, skal du helst gjera det gjennomført.

Sjølv om du let vera å samsvarsbøya partisipp av svake verb i predikativ stilling, skal du likevel bøya partisipp av sterke verb.