Ytring: Sara startar på skule

Tekst: Per Erling Parr Sætre
Illustrasjonsfoto: Ingvild Myklebust Hovden

Sara stirer framfor seg ut over eit stort og, for henne, uoversiktleg landskap. Ho er på ein flyplass, av alle stadar. Framfor seg ser ho eit mylder av menneske som hastar att og fram. Nokre stoggar opp og ser mot ein stor skjerm som heng på veggen. Sara tenkjer på ei termittue ho studerte for ei stund sidan. Ho sat ved eit skogholt og passa på dei to kyrne sine, då eit vortesvin sette i eit kvin og støkte kyrne så dei gjorde laust. Eine kyra sparka til termittua så tua sitt indre liv kom til syne. Etter at kyrne hadde roa seg, sette Sara seg ned og studerte termittane, og tenkte over alt det strevet dei har med sitt arbeid. Ikkje ulikt det slitet ho sjølv har hatt gjennom sine 50 år. 

Ho høyrer nokon seie namnet hennar, og ho snur seg. Nevøen hennar står ved sida av henne og held fram ein bunke med papir. Der er flybillettane hennar, fødselsattesten som ho nettopp har skaffa seg, passet hennar og andre viktige papir. Ho som knapt har vore i ein heis før, skal no opp i fly. Ho har nesten ikkje sove den siste veka. Angsten fyller henne i det nevøen hennar leier henne mot ein lang kø av menneske. – Her må vi ta farvel med kvarandre, tante. Lenger får eg ikkje gå. Sara tek til å skjelve. Handa strammar til rundt handtaket på den store veska ho ber på. Tårene fyller auga. Ho slepper veska i golvet, strekker fram hendene og samlar dei rundt andletet på det mennesket som har stått henne nærast dei siste to åra. Ho kysser panna hans og seier fram dei sterkaste signingane ho kan. Han kjempar med gråten, og tørker tårene hennar. – Ikkje gløym meg! seier ho. Folk bak dei vert utolmodige. Dei skal gjennom tryggleikskontrollen. Sara vinkar nevøen sin av garde. No er ho åleine. No må ho klare seg sjølv. Og det skal ho. Ho må! 

Ein time seinare sit Sara på ein benk med veska si på fanget. Ho har lagt alle papira sine i veska. Ho sit og lurer på korleis ho kom hit. Ho veit at ho måtte spørje mange menneske for å finne fram til utgangen. Mange var sure på henne. Kan ho ikkje lese? Nummera på utgangen står jo på skilta rett framfor nasen hennar. Andre igjen hjelpte henne og var veldig elskverdige. Må Gud signe dei! Heilt sidan ho var lita jente, har Sara hatt eit sterkt ynske om å få lære å lese og skrive. Men ho var jente, og ho var eldst av jentene i heimen. Hennar plass var heime hjå mora som trong hjelp etter kvart som nye småsysken kom til verda. Dei hadde ikkje råd til hushjelp. Då mora gav liv til nummer fem i rekka, døydde ho i barsel, og Sara måtte trå til, 9 år gamal. Draumen om skule fekk dødsstøyten. Då ho var 15, vart ho gift vekk til eit syskenbarn, og då ho var 16, fekk ho sitt første barn.

«Enkje» veit ho at det står i papira hennar. Mannen hennar var ein god mann. Men han og dei tre yngste borna deira vart brutalt drepne i eit angrep på landsbyen dei budde i. Ho var vekkreist, på besøk heime med sin sjuke, gamle far akkurat då, i følgje med eldsteguten sin. Ho trudde hjartet hennar skulle briste i ørsmå bitar av sorg og desperasjon. Abdul, son hennar, lova henne at han skulle få dei gjennom denne krisa. Skaffe dei eit nytt liv. Gi mor si tryggleik og glede i sin alderdom. Han reiste. Og ho trudde til slutt han var død. Ho høyrde ikkje frå han på fleire månader. Så ein dag ringde telefonen, og i andre enden høyrer ho stemma til Abdul. – Mor, korleis har du det? Eg saknar deg, men no skal vi snart treffast. Gi meg tid. Eg er i Noreg. Eg skal jobbe og tene pengar slik at du kan kome til meg. Noreg. Eit rart namn på eit land. Dit skal ho no. Kva skal ho gjere der? Har dei kyr ho kan passe? Kan ho få jobb på ein åker? Ho kan framleis jobbe hardt. Mange, mange poteter kan passere gjennom hennar arbeidsame hender i løpet av ein dag.

Noko av det første Sara fekk vite då ho kom til Noreg, var at ho skulle byrje på skule. Ho skulle lære seg norsk, og ho skulle lære seg å lese og skrive. Ho trudde ikkje sine eigne øyre. Ein kveld ho sat saman med son sin og snakka om alt det nye og forunderlege, måtte ho le høgt. Ho, ei gamal dame på 50 år, skal gå på skule. Ho slår seg på låra og ler høgt enno ein gong. Dette må vere eit spesielt land. Det ho trudde skulle verte eit mareritt, er i ferd med å verte noko anna. Ein kime av håp veks i henne. Men lite veit Sara om kva framtida retteleg vil bringe.

Det å gå gjennom livet utan å kunne lese og skrive, utan å kunne avkode det som skjer rundt deg i den skriftlege verda, på skilt, på butikken, på offentlege skjema, på TV, på Internett; det fungerer på eit vis i eit lite samfunn der fleire lever i same situasjon, og det sosiale nettverket rundt deg tek ansvar og hjelper til. Men i den vestlege verda, i informasjonssamfunnet, er du ekstremt isolert om du ikkje kan orientere deg i tekst, for der er utganspunktet at alle kan nettopp dette. Alle vaksne som kjem til Noreg som asylsøkjarar og flyktningar, må gå på norskopplæring. Og om nokon ikkje kan lese og skrive, vert dei bodne grunnleggande lese- og skriveopplæring. Dette vert sjølvsagt eit vendepunkt, for samtlege, men ikkje alle har den framgangen dei ynskjer å ha. Spennet er stort. Medan nokre endar opp med å ta høgare utdanning etter nokre år, er det fleire i andre enden av skalaen som ikkje kjem seg opp på eit nivå der lesinga er automatisert og sjølvstendig. For desse vert tilværet i Noreg eit liv med låg samfunnsdeltaking der dei er overlatne til sine næraste for den hjelpa dei måtte trenge. Og behovet for hjelp vert stort i eit land som Noreg, der all kommunikasjon med det offentlege skjer i skriftform, og aller helst digitalt.

I vårt samfunn ligg mykje av eigenverdien til eit menneske i vår evne til å ta oss fram i tekst. Evna til å avkode, forstå og tolke tekst er i stor grad ein målestokk på kor store moglegheiter vi har til å realisere oss sjølve og nå så langt som råd er. For ein analfabet er vegen lang, og lenger enn lang, når du har blitt vaksen før du tek til på denne læringa. Men mange greier det, og nesten alle eg har møtt gjennom mi tid som lærar for analfabetar, har eit genuint ynske om å meistre. Kor stor tru dei har på seg sjølv, og kor store ambisjonar dei har, avheng mykje av helsa deira, forventningar hos dei næraste, og forventningane og ynska dei sjølve har til sitt eige liv. Det avheng også i stor grad av økonomi.

I Noreg ligg mykje til rette for at vaksne analfabetar kan få tilpassa grunnleggande lese- og skriveopplæring. Lærarane får meir og meir fagleg tyngde ettersom det vert tilgjengeleg gode kurs og studium for dette fagfeltet. Vaksenopplæringa har fått meir erfaring med lese- og skriveopplæring for vaksne, og læreverka og metodikken vert betre. Der er likevel eit stort MEN, og det er tidspresset denne elevgruppa lever under. Dei er i introduksjonsprogrammet med løn, men her er tidsramma to år. To år på å lære seg å lese og skrive, og kome seg opp på eit funksjonelt nivå i norsk, og få seg jobb eller kome seg i utdanning. Dette er utopisk for dei fleste analfabetar, naturlegvis. Vil dei halde fram på skule etter introduksjonsprogrammet, er dei avhengige av finansiering frå NAV, og denne støtta er oftast så lita at det er vanskeleg å leve av henne, og spesielt om du har ansvar for born i tillegg. Eit av mine høgste ynske for denne gruppa av innvandrarar er at dei må få ei spesiell økonomisk tilrettelegging over ein lengre periode på 5–7 år, der dei får starte med grunnleggande lese- og skriveopplæring, og deretter gå over i grunnskuleopplæringa for vaksne. Dette vil gi dei ei reell moglegheit for samfunnsdeltaking med eigenverd, sjølvstende og ein sjanse til å tene til eige livsopphald og betale sin skatt. For dette er draumen til dei fleste menneske, uansett kva land ein kjem frå: å få gjere noko meiningsfullt, klare seg sjølv, og bidra til fellesskapen.