Segner og grammatikk

Segner er korte historier som har blitt fortalde frå folk til folk i generasjonar, og som også er blitt samla inn og skrivne ned. Segner fortel om noko som skal ha hendt eller korleis ein stad fekk namnet sitt. Det finst mange forteljingar om gjengangarar og skrømt, om sjøormen og nøkken eller om svartedauden. Og det finst segner om historiske personar, flest om Olav den heilage. Mange av segnene finst i ulike variantar.

Førestillinga om tsjudane er særskilt samisk, og har røter langt tilbake i tid. Desse segnene kan ha utgangspunkt i historiske forhold på 1200–1400-talet, då tsjudane herja i Sápmi. Tsjudar er ei allmenn nemning for fiendar. Dei blir omtalte som eit folkeslag som kom austfrå Karelen, og segnene fortel om korleis dei røva, plyndra og drap overalt der dei kom. Tsjudane opererte i grupper, og dei var nådelause. Men dei blei alltid overlista av lure samar som kjende terrenget betre enn dei.

Segner om tsjudane (også omtalte som russetsjudar og kareltsjudar) finst i eit utal variantar, men alltid knytte til livsfarlege stup og skrentar. Vegvisaren kan vere gut eller jente, kone eller gammal mann, og er alltid snarrådig og lur.

Her finn dokker to ulike segner som handlar om russetsjudane og korleis dei blir overmanna.

Desse tekstane kan ein arbeide med på ulike måtar, og her finn dokker nokre forslag.

Oppgåver til segnene
Last ned oppgåvene som Word-dokument: Oppgåver til segnene (docx)
1. Kva kjenneteiknar segner? Kva skil segner frå eventyr?
2. Segner blir gjerne inndelte i ulike undergrupper. Finn ut kva som særmerker dei ulike gruppene. Kva gruppe vil du plassere dei vedlagde segnene i?
3. Kvifor trur du at segner har blitt fortalde og ennå blir fortalde? Kva funksjon hadde/har dei?
4. Segna om vegvisaren finst i mange variantar, og hendingane er knytte til ulike namngjevne stader. Kjenner du til andre variantar av segna eller stader som har fått namnet sitt på den same måten?
5. Finn fram eit kart og finn kvar stadane i tekstane ligg. Kvar trur du rutene til russetsjudane gjekk? Kvar trur du dei datt utfor / fekk steinura over seg? (du kan bruke kart.finn.no)
6. Kjenner du til nokon lokale segner som fortel om korleis ein stad har fått namnet sitt? Du kan spørje ein forelder eller besteforelder om å fortelje. Skriv ned denne segna.
7. Bruk segnene du nettopp har lese, som modelltekstar, og skriv ei moderne segn som fortel noko om tida du lever i, eller staden du bur på. Fortel segnene for kvarandre.
8. Finn ut meir om enten Just Qvigstad, Anders Larsen, Nils Gaup eller Nils-Aslak Valkeapää, og lag ein kort presentasjon.

Grammatikkoppgåver
Last ned oppgåvene som Word-fil: Grammatikkoppgåver (docx)
1. Skriv ei av segnene så nært talemålet ditt som du kan, og deretter på bokmål. Då har du tre variantar av den same teksten. Det går også an å samanlikne med dei to variantane av dialekter som «Fiendane og vegvisaren» er skriven på.
2. Finn ti substantiv og ti verb i den teksten du har skrive på talemålet ditt. Korleis bøyer du desse i talemålet ditt / dialekta di? Dersom det er nokon i klassen som har eit anna talemål enn du sjølv, kan du samanlikne bøyinga med teksten til denne eleven.
3. Samanlikn bøyinga med korleis substantiva og verba blir bøygde i nynorsk og bokmål. Er bøyingane like eller ulike?
4. Kva for verb er sterke og svake? Korleis er samsvaret mellom talemål og skriftspråk?
5. Kva kjønn har substantiva? Har substantiva same kjønn i dei tre tekstane?
6. Korleis høver din pronomenbruk saman med nynorsk og bokmål? Bruk skjemaet i Word-fila til å samanlikne.
7. Finn subjekt, verbal, objekt/predikativ og adverbial i nokre av setningane.

Just Knud Qvigstad

Just Knud Qvigstad var språkforskar, etnograf, kulturhistorikar, lærar og politikar. Han gav mellom mykje anna ut Lappiske eventyr og sagn I–IV (1927–1929), både på samisk og norsk. Han samla inn meir enn 2300 forteljingar, og brukte lærarar i landsdelen som informantar.

Segner

Dersom dokker vil lese fleire segner, finn dokker fleire her: https://www.nb.no/items/8b3f6d5d5d0f8d3521cdfd32614b582f?page=69

Filmen Ofelaš

Filmen Ofelaš (Vegvisaren), regi Nils Gaup (1987), byggjer på ein variant av den same segna, der ungguten Aigin ser at familien hans blir drepen av tsjudane, og han sjølv må komme seg unna. Dette var den første samiskspråklege spelefilmen, og dokker finn meir informasjon på sida til NDLA.

https://ndla.no/nn/subject:20/topic:1:193723/topic:1:194520/resource:1:125255

Filmen er tilgjengeleg på Filmrommet.no for skolar som har abonnement: https://filmrommet.no/film/details.aspx?filmid=11087

Novella «Vaktmannen»

Novella «Vaktmannen» (1940) av Lars Berg tar også utgangspunkt i historia om den einsame, gamle samen som lurer ein flokk røvarar utfor stupet. Novella blei først trykt i Arbeidermagasinet for alle, nr. 22/1940.

Vaktmannen Noveller fra Arbeidermagasinet, red. Irene Iversen 1974
Vaktmannen Ord i tid, 1982